Саха сирин олохтоохторо экзотика дойдутунан аатырар Вьетнам курдук ыраах сиргэ орох тэппиттэрэ балай эмэ буолла. Урут киһи эрэ барыта Кытай диэки айанныыр буоллаҕына, билигин дьон үксэ “өссө экзотикалаах”, тропик килиимэттээх Вьетнамы ордорор буоллулар.
Аныгы Вьетнам – Индокитай тумул-арыытын биир саамай сайдыылаах дойдута. Киин куората – Ханой. Нэһилиэнньэтин ахсаана 95 897 412 кэриҥэ.
Билиҥҥи Вьетнам туристар сылдьалларыгар саамай табыгастаах уонна куттала суох дойдунан биллэр. Манна эһигини төгүрүк сыл устата сырылас күн, сылаас байҕал, кэрэ айылҕа уонна минньигэс астаах куукуна кэтэһэр. Тропик килиимэттээх сир буолан, киһи этиттэн-хааныттан уу олус түргэнник көтөр. Ол иһин күҥҥэ икки лиитирэ ыраас ууну булгуччу иһэ сылдьыахтааххын. Манна чэй, кофе, үүт, пиибэ, кыһыл арыгы уо.д.а. араас утахтары испитиҥ ахсааҥҥа киирбэт.
Вьетнам Ханой, Хошимин, Хайфон, Дананг, Кантхо диэн ааттаах улахан куораттардаах. Манна дьон үксэ матасыыкылынан сылдьар. Бу кинилэргэ саамай киэҥник тарҕаммыт тырааныспар көрүҥэ.
Даҕатан эттэххэ, вьетнамнар олус сэрииһит, хорсун дьон, билигин аан дойдуга “саамай күүстээх” аатырар АХШ уонна Кытай аармыйаларын кыайан, дойдуларыттан муус ураҕаһынан үүрэн таһаарбыт соҕотох норуот.
Сырдыгынан сыдьаайар майгылаах омук
Фыонг Ван Нам уонна До Тху Чанг диэн уустук ааттардаах вьетнам дьиэ кэргэнигэр ыалдьыттаатым. Вьетнамҥа буолбатах, Дьокуускайга. Киирээппин кытта кийиит кыыс үөрэ-көтө көрсөн саалаҕа аһарда. Сахалыы чороону туппут кыыс уруһуйдаах чааскыга итии үүттээх чэй аҕалан илиибэр туттаран кэбистилэр. Сэмээр, остуол, олоппос көрдөөн тула мэлээриҥниибин. Мэлигир, ханна да көстүбэт. Биллэн турар, соһуйдум. “Остуолгут, олоппоскут тоҕо суоҕуй?” - диэн малтаччы ыйытыкпар, “биһиэхэ остуол, олоппос суох. Муостаҕа олорон аһыыр үгэстээхпит” диэтилэр.
Муостаҕа олорон аһыырга ас арааһын тэлгэттилэр. Килиэп, арыы, барыанньа баара көстүбэт. Эргиччи муора аһа. Көннөрү муостаҕа олоро биэрдибит да, атахпытын бэйэбит анныгар кумуна туттан баран аһаан, сэһэргэһэн саҕалыыбыт.
Наһаа элэккэй, күлэ сылдьар майгылаахтар, баары-баарынан тугу да кистээбэккэ, аһаҕастык кэпсииллэр, санааларын үллэстэллэр.
Олохпут таһыма – орто, үйэбит – кылгас
34 саастаах Фыонг Ван Нам Вьетнам Ханой куоратыттан 100 км тэйиччи сытар Минь Чау-Ба-Ви дэриэбинэттэн сылдьар. (Кинини мин Бааһынай ырыынагар үлэлии турдаҕына булан баран бу дьиэтигэр сонордоһон кэллим).
- Саха сиригэр олохсуйбутуҥ төһө өр буолла?
-- Бэйэм 2010 сыллахха бэс ыйыгар аан бастаан кэлбитим. Москуба, Хабаровскай куораттарынан сылдьан үлэлээбитим. 4 сылтан бэттэх Дьокуускай куоракка олоробун, үлэлиибин.
- Дьиэ кэргэниҥ?
- Кэргэммин кытта манна кэлэн билсибиппит уонна холбоспуппут. Кэргэним До Тху Чанг манна Автовокзалга баар киоскаҕа үлэлиир. 2 саастаах кыыстаахпыт.
- Оттон төрөппүттэриҥ?
- Ийэм - 55, аҕам 56 саастаахтар. Кэтэх хаһаайыстыбаларынан олороллор, куурусса, сибиинньэ иитэллэр, саадтаахтар. Дьоммут 3 уоллаахтарыттан мин саамай улаханнарабын. Иккис бырааппын кытта кыракый бас билэр сирдээхпит, оттон саамай кыра бырааппыт сирэ суох. Вьетнамҥа сирбит-уоппут кыра баҕайы. Саха сиригэр тэҥнээтэххэ, дойдубут биир кып-кыра муннукка кыбыллан олорор курдук.
- Бэйэҥ туох идэлээххиний?
- Физкултуура учуутала үөрэхтээхпин. Дойдубар, идэбинэн үлэлээтэхпинэ, дьиэ кэргэммин сатаан иитэр кыаҕым суох. Хамнас быыкаайык.
- Үчүгэй баҕайы кыбартыыралаах эбиккит дии...
- 2012 сыллаахха ийэм манна кэлэн 2 ый күүлэйдээн барбыта. Саха сирин наһаа сөбүлээбитэ. “Манна дьиэ-уот атыылаһан олоруҥ” диэн сүбэлээбитэ. Онон 2016 сыллаахха 3 хостоох кыбартыыра атыыласпыппыт. Манна бэйэбит уонна бииргэ төрөөбүт быраатым кэргэнин кытта олоробут.
- Нам, дьэ, эһиги дойдугутугар олох-дьаһах хайдаҕый?
-- Мин олорор дэриэбинэбэр биир да массыыналаах ыал суох. Үксүлэрэ бэлисипиэт уонна матасыыкыл көлөлөөхтөр. Кыахтаах, баай олохтоох дьон - дьоппуон, оттон кыаммат араҥа кытай тиэхиньикэтин атыылаһаллар.
Вьетнам – хаар хаһан да түспэт дойдута. Сайын 46 кыраадыс куйаас. Балаҕан ыйыгар саамай үчүгэй күн-дьыл турар. Ыам, бэс, от ыйдара - саамай ардахтаах кэмнэр.
Нячанг - саамай үчүгэй куорат. Наһаа итии да, тымныы да буолбатах. Биһиэхэ Ханойга курдук киһи тыына хаайтарар итиитэ буолбат. Муора Нячанг эрэ куоратыгар баар. Биһиги диэки суох. Онон үйэбэр муораны көрө, сөтүөлүү иликпин.
- Нуучча тылын хайдах үөрэттиҥ?
- Вьетнам уонна нуучча тылын эрэ билэбин, аангылыйалыы суох. Нуучча тылын интэриниэтинэн дьарыктанан үөрэппитим. Ол иһин саҥарабын эрэ, сатаан суруйбаппын. Биһиги тылбыт аангылыйа буукубаларынан суруллар.
- Туох итэҕэллээххитий?
- Буддистарбыт.
- Үлэҕит чааһа наһаа эрдэ саҕаланар эбит дии...
- Сарсыарда 6 чаас 30 м. үлэ чааһа саҕаланар. Эбиэккэ тохтобул күнүс 11-тэн 14 чааска диэри. Онтон 14 чаастан салҕанан баран киэһэ 19 чааска түмүктэнэр. Күнүс киһи тулуйбат куйааһа буолар. Ол иһин күнүскү тохтобул уһун буолар. Маннык үлэ чааһа тэрилтэ үлэһиттэригэр, сүрүннээн, тутуһуллар. Оҕуруот аһын сылы быһа олордор буоламмыт, онон дьарыктанааччылар өрөбүлэ суох үлэлииллэр.
- Биэнсийэ диэн баар дуу?
- Биэнсийэ бүддьүөт үлэһиттэригэр эрэ баар. Дьахтар - 55, эр киһи 60 саастарыгар тахсаллар. Үлэлээбэтэх дьон 80 саастарыгар эрэ тиийдэхтэринэ ыйга 600 солк. кэриҥэ суумалаах биэнсийэ ылаллар. Ол эрээри, оччо сааһыгар тиийэр киһи бэрт кэмчи. Чааһынай биисинэстээх дьоҥҥо биэнсийэ көрүллүбэт. Холобур, бэйэҥ көрөрүҥ курдук, бу мин бэйэм чааһынай хайысханан үлэлиибин. Ол аата дойдубар миэхэ биэнсийэ ыйдаҥарбат.
- Вьетнамҥа, Кытайга курдук, элбэх оҕолонору көҥүллээбэттэр дуо?
- Эбэлэрбит, эһэлэрбит былыр 7-10 оҕолоноллор эбит. Мин ийэбинэн эбэм 12 оҕоломмут, онтон билигин 4 эрэ киһи тыыннаах. Аҕабынан эбэлээх эһэм 4 оҕолоохтор. Урут үксэ биирдии эрэ оҕолонор эбит буоллахтарына, кэлин 2 оҕо көҥүллэнэр буолла.
- Эһиги омук 2 гражданстволанаргыт көҥүллэммитэ дуо?
- 2011-2012 сыллартан эрэ икки гражданстволаах буолуу көҥүллэммитэ. Онон олус үчүгэй. Мин оҕобун кытта Вьетнам уонна Арассыыйа гражданстволаахпыт. Кини манна Дьокуускай куоракка төрөөбүтэ.
- Вьетнамҥа баран төһө кэмҥэ регистрацията суох сылдьыахпын сөбүй?
-- Регистрацията суох 15 күн. Икки ыйга кэлбит буоллаххына, аэропорка тута регистрацияланаҕын. Аны урут 90 күҥҥэ регистрацияланар буоллаххына, билигин саҥа сокуонунан, 180 күн устата сылдьар көҥүллэннэ.
- Арассыыйаттан кэлэн олохсуйаллар дуу?
- Вьетнам киин куоратыгар Ханойга нууччалар түөлбэлээн олорор сирдэрэ баар. Ахсааннара элбэх, вьетнамныы холкутук саҥараллар. Дойдуларыгар барыахтарын баҕарбаттар.
- Дьокуускайга төһө вьетнам баара буолуой?
- Быһа холоон, 15 кэриҥэ буолуохпут. Лэ Хонг Хуан диэн биир дойдулаахпыт саха кыыһа кэргэннээх, манна олороллор, 3 уол оҕолоохтор.
- Омук быһыытынан төһө уһун үйэлээххитий?
-- Мин олорор сирбэр 80-90 саастаахтар суохтарын кэриэтэ. Онон биһигини “кылгас үйэлээх омук” диэххэ сөп. Орто саас баара-суоҕа 60 сааска тэҥнэһэр. Былыр АХШ уонна Кытай холуонньатыттан, сэриититтэн өрүстэрбит уулара сүһүрэн, онтон сылтаан кылгас үйэлэннибит дии саныыбыт. Билигин дьон-сэргэ 50 эрэ саастарын ааһан баран өлөр буоллулар.
- Мин өйдүүбүн ээ, 15 сыл анараа өттүгэр манна Автовокзалга күлүүс, куурка сомуоктарын оҥорор биир кыра уҥуохтаах вьетнам киһитэ үлэлиир этэ. Эмиэ эйэҕэс, элэккэй, кэпсэтинньэҥ баҕайы буолара. Харах далыттан сүппүтэ ыраатта. Ол киһи ханна тиийдэ?
- Ээ, ол мин аҕам бииргэ төрөөбүт быраата Фыанг Ван Тхан. Кырдьык, Автовокзалга миэстэ ылан үлэлии сылдьыбыта. Ол иһин этэбин ээ, “биһиги кылгас үйэлээх омукпут” диэн. Тхан 1988 сылтан Арассыыйаҕа кэлэн үлэлээбитэ. 2005 с. дойдутугар төннүбүтэ уонна уһаабатаҕа. 2-3 сыл буолан баран, 47 сааһыгар өлбүтэ.
- Дойдугар төһө чаастатык бара сылдьаҕын?
- Бүтэһигин быйыл сайын кыыспын илдьэ икки ыйга баран күүлэйдээн кэллибит. Айаммыт ороскуота бэрт.
- Оттон бу биисинэһиҥ син барыстаах дуу?
-- Сайыҥҥы кэмҥэ сакаас наһаа аҕыйах. Балаҕан ыйыттан саҕалаан Саҥа дьылга диэри син элбэх буолар.
- Аҕыйах сылтан бэттэх, Дьокуускай куораттан Вьетнамҥа быһа эриэйсэ арыллан, турист бөҕө Вьетнамҥа баран сынньанан, күүлэйдээн кэлэр буолла. Эһиги ол эриэйсэнэн быһа көтөн дойдугутугар бара охсон кэлбэккит дуо?
- Суох. Биһиги онон айанныырбыт көҥүллэммэт. Ол иһин Сеулунан уонна Пекининэн айанныыбыт.
- Вьетнам кофе дойдутунан аатырар дии.
- Анал плантацияларга үүннэриллэр буолан, биһиги кофебыт сыттыын-сымардыын чыҥха атын. Биһиги олорор сирбитигэр үксэ күөх чэйи үүннэрэллэр.
- Эти төһө сиир омуктаргытый?
- Эт сыаната наһаа ыарахан. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үлэлээн нэһиилэ 1 киилэ эти эрэ атыылаһар кыахтааххын. Ол иһин эти аҕыйахтык сиибит. Аҥаардас оҕуруот аһынан да олоруохпутун сөп.
- Килиэби, бурдук аһы сиэбэккит дуо?
- Килиэби, туорду, кэмпиэти, минньигэс барыанньаны, үүтү-арыыны олох сиэбэппит. Көрөрүҥ курдук сүрүн аһылыкпыт – ириис, оҕуруот аһа. Биһиэхэ үүнэр оҕуруот аһа ураты минньигэс буолар. Дьиҥнээх банаан сыта-сымара ыраахтан биллэр. Манна букатын ситэ илик банааны аҕалан атыылыыллар эбит. Онон туох да амтана, сыта-сымара суох.
- Вьетнам саамай үчүгэй куораттара ханныктарый?
-Дойдубут 100-тэн тахса сыл устата Франция холуонньата буолан олорбута. Ол кэмҥэ Вьетнам киинигэр французтар туппут Далат куораттара саамай кырасыабайынан ааҕыллар. Далат – сибэкки куората, манна аатырбыт кофе, чэй, вино оҥороллор. Кофены сылга иккитэ хомуйаллар. Далаты олорорго-үлэлииргэ саамай табыгастаах куорат дииллэр. Оттон Нячанг - туристар сөбүлээн сынньанар куораттара.
- Үөрэх чааһыгар киирдэххэ.
- Оҕо 6 сааһыттан оскуолаҕа киирэр, онон үөрэхпит 12 сыллаах. Үрдүк үөрэххэ тест түмүгүнэн киирэллэр. Ыам ыйыгар, аһара күүскэ ардаан суол алдьанар кэмигэр, оҕолор оскуолаҕа үөрэнэ барбаттар.
- Эһиэхэ кыыс кэргэн таҕыстаҕына араспаанньатын уларытыы суох эбит дии.
- Эр киһи араспаанньатын ылыныы сокуонунан суох. Ол иһин төрүөхпүтүттэн бэйэбит араспаанньабытын илдьэ сылдьабыт. Аны биһиги омукка аҕатын аата суох, суруллубат.
Дьэ, ити курдук вьетнамнар олус наҕыл, бэһиэлэй, кэпсэтинньэҥ дьон буолан биэрдилэр. Мэлдьи мичээрдии сылдьаллар. Онон мичээр бэйэтэ ускуустуба биир көрүҥэ буоларын бу ыалбар ыалдьыттыы олорон бэлиэтии көрдүм. Эчи мичээрдииллэрэ кэрэтин, сирэйдэрин хас биирдии килиэккэтэ барыта мичийэр курдук. Кинилэри кытта дорҕоонноохтук саба хаһыытаһан кэпсэппэккин, бэйэ-бэйэлэрин кытта биир үксүн “харахтарынан кэпсэтэр” дьон быһыылаах.
Сэһэргэстэ
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Хаартыскаҕа:
Ыал аҕа баһылыга НАМ кыыһа Мимилиин Вьетнамнааҕы дьиэтин тэлгэһэтигэр.
